Rozpoczynamy cykl artykułów poświęconych ambrozjańskim paramentom liturgicznym. Dzisiejszy zostanie poświęcony tematyce sutanny. Jaka jest jej historia i czym różni się od kroju rzymskiego?
Historia sutanny
Przepisy liturgiczne, nieważne czy przedsoborowe czy posoborowe, zauważają, że sutanna jest wymagana. Nie można np. zakładać komży bez sutanny. Jednak jaka jest historia codziennego stroju kapłańskiego?
Początkowo strój duchowieństwa nie odbiegał od noszonych na co dzień np. szat senatorów rzymskich (togi). Z biegiem lat szaty duchowieństwa i ludzi świeckich zaczęły się różnić. W 835 roku, podczas synodu w Metz (Francja) zabroniono duchownym nosić szat świeckich i odwrotnie, świeckim szat duchowieństwa. Na innym synodzie, tym razem w Awinionie w 1209 roku, zabroniono nosić barw jaskrawych oraz jedwabiu jako materiału na okrycia wierzchnie. Kilkanaście lat później, synod w Tours polecał, aby duchowni nie pojawiali się publicznie w innym stroju niż sutanna.
W Polsce już od pierwszych wieków chrześcijaństwa przyjęło się, że szatą własną duchowieństwa była tunika i żupan. Z biegiem lat następował ich rozwój. Podczas synodu w Sieradzu w 1233 roku zabroniono zwykłym duchownym nosić szat zielonych, czerwonych, kolorowych oraz zbyt długich i krótkich. Również kolejne synody np. krakowski (1323), płocki (1423) czy chełmiński (1583) powtarzały ten zakaz.
O powadze sutanny świadczy to, że papież Pius V w 1567 roku oraz Sykstus V w 1859 roku wszystkich duchownych, którzy nosili strój świecki pozbawiali przywilejów i godności.
Czarne, czerwone, fioletowe i… zielone?
Kolor sutanny zmieniał się w ciągu wieków, aż doszedł do obecnego układu znanego od kilkuset lat. I tak:
Sutanny białe
Cała biała sutanna bezsprzecznie kojarzy się z osobą papieża, jednak kolorem papieskim od wieków jest biel i czerwień. Jeszcze do czasów reform około soborowych (SVII) papież sprawował liturgię wyłącznie w kolorze białym i czerwonym (z dodatkiem np. fioletowej stuły w określonych sytuacjach). Również strój codzienny do dziś dnia składa się z bieli (sutanna, pas) oraz czerwieni (mucet, tabarro, camuro, buty; chociaż te nie są wykorzystywane przez papieża Franciszka). Trudno jednoznacznie określić od kiedy biel stała się strojem codziennym. XIII wieczne źródła wskazują, że papież nosił wierzchnią szatę w kolorze bieli. Inni wskazują na początek bieli u Namiestników Chrystusa na czasy Piusa V, który był dominikaninem. Święty papież znany ze swojej pokory miał po wyborze pozostać przy swoim stroju własnym. Jeszcze inni w końcu wskazują, że papiestwo przejęło białe szaty od kanoników regularnych, którzy są obecni od wieków na Lateranie.
I właśnie m.in. ci ostatni – kanonicy regularni, również mają prawo do białej sutanny.
Sutanny czerwone
Czerwony kolor sutanny nawiązuje do gotowości poniesienia męczeństwa. Przywilej do tej sutanny posiadają kardynałowie od dnia kreowania (uroczystości wręczenia bulli nominacyjnej).
Sutanny fioletowe
Kolor fioletowy od wieków związany jest z dworem papieskim. Sutanny tej barwy noszą prałaci papiescy. Dawniej fioletowe sutanny nosili również kardynałowie w czasie żałoby oraz dni postnych (Wielki Post, Adwent, Suche Dni, sedewakancji papieskiej itd.). Najprawdopodobniej wraz z upowszechnieniem się tzw. wizyt ad limina (dosł. wizyta u grobów apostolskich; obowiązkowa wizyta, którą biskup musi odbyć w Rzymie raz na kilka lat) biskupi przejęli fioletowe sutanny od prałatów domowych.
Sutanny zielone
Początkowo to właśnie zielone, a nie fioletowe sutanny były strojem biskupów. Wskazują na to choćby zachowane do dnia dzisiejszego zielone kapelusze i chwosty w herbach biskupich. Kolor ten dla biskupów został zarezerwowany podczas Soboru Laterańskiego IV w 1215 roku.
Sutanny czarne
Czarny kolor ma wyrażać ducha pokory i pokuty. Obecnie podstawowy kolor sutanny duchowieństwa diecezjalnego. Jeszcze do niedawna w Polsce zwyczajną sutanną była czarna, zapinana z przodu na guziki i uzupełniona czarną pelerynką. W naszym kraju pasy do sutann były spotykane sporadycznie, ponieważ krój sutann nie wymagał ich stosowania (co innego np. w Rzymie czy Francji, gdzie sutanny nie były talkowane).
Arcybiskup Nowowiejski w Historii liturgii wspomina także o tzw. półsutannikach i paledranach, które były noszone jeszcze w pierwszej połowie XX wieku. Są to swojego rodzaju płaszcze bardzo podobne do sutanny nakładane na nią i spięte tylko kilkoma-kilkunastoma guzikami. Ich rękawy były najczęściej rozpięte lub w ogóle ich nie było.
W użyciu, przynajmniej do ostatniej reformy strojów przeprowadzonych przez Pawła VI, są także inne kolory sutann. Tradycyjnie alumni Kolegium Północnoamerykańskiego w Rzymie mają przywilej noszenia czerwonych pasów. Do niedawna niebieskie sutanny nosili sylwestryni (Kongregacja św. Sylwestra z Montefano).
Szczegółowo o kolorach i materiałach sutann można przeczytać na portalu I komu to przeszkadzało?
Sutanny ambrozjańskie
Sutanna ambrozjańska różni się kilkoma szczegółami od znanej w Polsce sutanny rzymskiej. Pierwszą rzucającą się w oczy różnicą jest praktyczny brak guzików. Sutanna mediolańska zapinana jest przy kołnierzu wyłącznie na pięć guzików (symbolika pięciu ran Chrystusowych). Dalsza część sutanny opada wzdłuż ciała. Aby uniknąć „rozchodzenia się” na boki materiału sutanna uzupełniona jest o czarny pas z frędzlami. Dzięki temu, że sutanna nie jest spięta z przodu guzikami nie są potrzebne tzw. kontrafałdy po obu bokach (kontrafałdy ułatwiają chodzenie w sutannie i nie ograniczają ruchów).
Kołnierz również jest inny.
| Kołnierz rzymski/polski | Kołnierz ambrozjański |
| Kołnierz dokoła szyi wysoki na ok 3-4 cm z przerwą na przedzie w kształcie prostokąta lub litery v | Kołnierz dokoła szyi wysoki na ok 2 cm bez przerwy na przedzie (tzw. pełny) |
Powyższe różnice dotyczą wyłącznie „zwykłej” sutanny czarnej. Sutanny z obszyciami, fioletowe, czerwone i białe są noszone na styl rzymski.
I nie tylko ambrozjańskie
We Włoszech istnieje cały szereg różnic w używaniu sutann które, niestety z bólem serca trzeba zauważyć, znikają z krajobrazu ulic.
Typowy krój sutanny rzymskiej spotykamy także i w Polsce. Jest ona dopasowana na klatce piersiowej, podobnie jak marynarka, a od pasa w dół rozszerza się do ziemi. Posiada dwie boczne kontrafałdy i jedną z tyłu. Zapinana jest na guziki z przodu. Ich ilość obecnie jest dowolna, ale na mocy dawnego zwyczaju powinny być 33 guziki. Stąd też pojawiły się guziki na rękawach (jeżeli nie udało się umieścić wszystkich z przodu, przenoszono je na makiety). Kołnierzyk jest wysoki na ok. 3-4 cm z przerwą na przedzie w kształcie prostokąta. W Polsce spotyka się także przerwę w kształcie litery v.
Również kołnierz w kształcie litery v można spotkać w rejonie Piemontu. Inne kołnierze posiadają kapłani w diecezji Novara. Tam, podobnie jak w ambrozjańskiej, kołnierz nie posiada wcięcia. Takie same wykończenia noszą kapłani we włoskiej prowincji Mantua.
Tradycyjna sutanna w diecezji Brescia posiada tzw. kryte guziki tj. niewidoczne z przodu.
Ceremoniarze
Zgodnie z wielowiekowym przywilejem mistrzowie ceremonii oprócz fioletowej sutanny mogą nosić dodatkową szatę zakładaną pod komżę tzw. sopranę z czerwonymi wyłogami (jest to właściwie rzysmie mantellone). Czerwone rękawy widoczne na zdjęciu poniżej należą do sutanny. Mantellone historycznie nosili prałaci di mantellone, natomiast jej skromniejszą wersję – sopranę nosili członkowie niektórych seminariów włoskich. Przeczytasz o tym więcej tutaj.
Różnice w biretach
Biret ambrozjański jest wyższy niż standardowy rzymski. Pompony są obecne tylko w biretach biskupów, prałatów, prevosti i kanoników kapitulnych. O tym, kim są prevosti przeczytasz tutaj.
Historię sutanny opracowano na podstawie Wykładu Liturgii Kościoła Katolickiego błogosławionego abpa Antoniego Juliana Nowowiejskiego.
