W poniedziałek, wtorek i środę po Wniebowstąpieniu Pańskim w rycie mediolańskim odbywało się triduum pokutne zwane Litanie Triduane lub Litaniarum. Jaka jest jego historia? Czy ma powiązania z rytem rzymskim? Jak wielkie były procesje?
Początki Litanii
Badacze rytu ambrozjańskiego doszukują się powiązań mediolańskich litanii do obchodzonych do niedawna powszechnie w całym Kościele katolickim tzw. Dni Krzyżowych. Są to trzy dni (poniedziałek, wtorek i środa) poprzedzające uroczystość Wniebowstąpienia Pańskiego. Zapoczątkował je w Galii pomiędzy 471 a 475 rokiem biskup Vienne Mamert jako dni błagalne o oddalenie głodu, klęsk oraz wojen. Stopniowo upowszechniły się w całym Kościele zachodnim.
Jednak już teraz widać różnicę pomiędzy porządkiem zachodnim a ambrozjańskim, gdzie Litanie obchodzone są w tygodniu już po Wniebowstąpieniu a nie przed. Z resztą w całej prowincji kościelnej pokrywającej się z terenami obecnych północnych Włoch takie umiejscowienie tych dni było dość powszechne. Potwierdzają to manuskrypty prowincji mediolańskiej z VII i VIII wieku (m.in. Codex Mediolanensis oraz Codex Vercellensis).
Post przed Pięćdziesiątnicą?!
Święty Ambroży w 25 rozdziale Wykładu ewangelii wg św. Łukasza pisze w następujący sposób:
Praktyka postu kłóci się z radosnym czasem od Zmartwychwstania do Zesłania Ducha Świętego, natomiast ma swoje uzasadnienie m.in. w smutku apostołów po Wniebowstąpieniu Pańskim, kiedy to czekali na przyjście Ducha Świętego (Łk 5, 34-35; Mt 9,15), a zatem jest całkowicie zgodna z prawem.
W tym względzie bardzo interesujące jest to, że święty Filastriusz (330-397), chrześcijański pisarz i biskup Brescii, współczesny świętemu Ambrożemu tak komentuje posty roku liturgicznego:
Także święty Hieronim w swoim komentarzu do ewangelii wg św. Mateusza, prawdopodobnie napisanym podczas jego pobytu w Jerozolimie między końcem IV, a początkiem V wieku, wspomina tradycję przestrzeganą przez niektórych, która nakazywała post „po odejściu pana młodego”, przypominając sobie czterdzieści dni po Wielkanocy.
Tutaj przeczytasz artykuł o czarnym kolorze w liturgii ambrozjańskiej |
Obrona świętych
Obchody Litanii stanowią jedne z najstarszych elementów tradycji mediolańskiej ściśle związanych z historią regionu. Postny charakter tych dni jednoczy się z procesjami pokutnymi, które miały wybłagać spokój i pokój w trudnych czasach wojen, które dręczyły północne Włochy. Właśnie tej intencji można przypisywać rozpoczęcie pielgrzymowania po kościołach, które sąsiadowały z dawnymi murami miejskimi, aby święci patronowie strzegli miasta tworząc niejako święte wały ochraniające przed najazdami.
Tradycja ambrozjańska w tym miejscu znów powraca do swego świętego patrona – Ambrożego, który polecił wybudować cztery bazyliki – Martyrum (obecnie bazylika św. Ambrożego), Virginum (obecnie stoi tam bazylika San Simpliciano), Apostolorum (bazylika San Nazaro in Brolo) oraz Prophetarum i Confessorum (obecnie bazylika San Dionigi).
Sam święty Ambroży w liście XX do swojej siostry Marcelliny podkreśla znaczenie budynków kultu chrześcijańskiego w mieście jako ważnego w obronie wiary Mediolanu.
Z pewnością w niespokojnych stuleciach najazdów barbarzyńskich ludności i wojen na włoskiej ziemi pomysł objęcia murów miejskich ochroną świętych był szczególnie cenny dla wiernych.
Liturgia stacyjna
Trzydniowe liturgie były wyjątkowo bogate w obrzędy. Pierwszego dnia arcybiskup, kapituła metropolitarna oraz całe duchowieństwo miasta spotykało się w katedrze letniej (znany w północnych Włoszech system dwu-katedrowy – letniej i zimowej zanikł w Mediolanie wraz z budową obecnej katedry; w przyszłości powstanie o tym osobny artykuł) gdzie arcybiskup błogosławił popiół.
W tradycji ambrozjańskiej posypanie popiołu znajdowało się na początku liturgii triduum, a nie w Wielkim Poście, który zresztą miał inną datę początku niż w rycie rzymskim.
Zobacz jak wygląda ambrozjański kalendarz i rok liturgiczny |
Następnie duchowieństwo katedry udawało się w uroczystej procesji do północnej bramy miasta. Szyk procesyjny przewidywał podział na godności, gdzie każda grupa była poprzedzona własnym krzyżem procesyjnym. Podobnie było np. w Rzymie, gdzie podczas procesji w Środę Popielcową z bazyliki św. Anastazji do bazyliki św. Sabiny niesiono siedem krzyży z siedmiu wielkich diakonii rzymskich.
Po przybyciu do bramy północnej arcybiskup odmawiał modlitwę Mœstorum refugium, po czym procesja udawała się do pierwszego (San Simpliciano) z dwunastu kościołów stacyjnych odwiedzanych tego dnia. Później procesja udawała się do następnych kościołów w towarzystwie śpiewu antyfon, psalmów i hymnów.
Stacje w kościołach wyglądały (co do zasady) następująco: po przybyciu śpiewano dwunastokrotnie Kyrie eleison (kolejna cecha charakterystyczna rytu), następowała kolekta, czytanie ze Starego Testamentu, śpiew oraz czytanie z Nowego Testamentu.
W końcu po powrocie do katedry odprawiana była Msza święta.
Przez następne dwa dni liturgia stacyjna była identyczna, jednak odwiedzano inne kościoły. Również we wtorek i środę pielgrzymka kończyła się Mszą odprawianą w jednej z dwóch katedr (lub później w Duomo).
Posłuchaj dwunastokrotnego Kyrie eleison:
Teksty liturgiczne
Używane podczas czytań w kościołach stacyjnych teksty były w pewien sposób powiązane z patronami tychże stacji. Przykładowo w przypadku stacji w kościołach San Eufemia, San Valeria czy San Agatha przynajmniej jedno z dwóch czytań (Stary lub Nowy Testament) miało jako głównego bohatera znaczącą kobiecą postać biblijną lub jedną z kobiet, które Jezus spotkał w swoim głoszeniu.
Powiązania do tej trzydniowej liturgii stacyjnej odnaleźć można w rzymskiej wielkopostnej liturgii stacyjnej, która jest silnie skoncentrowana na kulcie świętych. Mszał rzymski (do 1962 roku) przewiduje na każdy dzień Wielkiego Postu stację w innym kościele. Ta praktyka jest także obecna po dziś dzień.
Zabytkowe ewangeliarze ambrozjańskie (także inne północnowłoskie) wskazują na dni litanii fragmenty ewangelii wg św. Mateusza opowiadające o Kazaniu na Górze. W kodeksach ambrozjańskich jest on czytany prawie w całości pierwszego dnia. Warto zauważyć, że te fragmenty ewangelii są czytane także w pierwszych czterech tygodniach Wielkiego Postu. Szczególnie jako katecheza mistagogiczna dla katechumenów. Szczególnie interesująca jest perykopa ewangeliczna na Mszę trzeciego dnia (Mt 15, 32-38 – drugie rozmnożenie chlebów), która znajduje się, nie tylko w Codex Mediolanensis, ale również w Mszale z Bobbio oraz w Liber Commicus.
Jednocześnie polecamy stronę pana Andrea Cherchi, który w niesamowity sposób przedstawia i dokumentuje życie Mediolanu: www.facebook.com/andreacherchimilano
Opracowano na podstawie:
- Litaniæ majores et triduanæ solemnes ritu Ambrosiano, 1725
- opracowanie przygotowane przez Nicola De Grandi
- materiały własne