Karol Wielki posiadał dwa sakramentarze – gregoriański i ambrozjański, leżące na ołtarzu obok siebie. Pewnego dnia z woli Bożej obydwa otworzyły się jednocześnie… Zapraszamy do lektury artykułu o. Karola Cetwińskiego OSB, który publikujemy na naszej stronie dzięki uprzejmości Opactwa Benedyktyńskiego w Tyńcu.
Dwa sakramentarze
Karol Wielki posiadał dwa sakramentarze – gregoriański i ambrozjański, leżące na ołtarzu obok siebie. Pewnego dnia z woli Bożej obydwa otworzyły się jednocześnie, w ten sposób dając do zrozumienia, że są one równowartościowe. Skróconą przeze mnie legendę w pełnej wersji podaje Landulfus. Stara się ona wyjaśnić, dlaczego ryt mediolański nie poddał się reformom narzucającym w XI w. każdej diecezji Kościoła ryt rzymski. Przed unicestwieniem ochronił go również ciągle żywy autorytet tego, który potrafił za życia sprzeciwić się cesarzowi – św. Ambrożego, biskupa Mediolanu w latach 374–397. Tak żyje do dziś, nieprzerwanie od szesnastu wieków.
Z czasem jednak nie obronił się od wielu wpływów gregoriańskich, choć zachodziły one również w drugą stronę. Spójrzmy na hymny. Są to czasy ścierania się w świecie chrześcijańskim wielu herezji, gdy często rozprawy słowne nie wystarczały i dochodziło do starć militarnych. Tak więc gdy arianie oblegali św. Ambrożego, zamkniętego z grupą wiernych w bazylice Porziana w Mediolanie, by wzmocnić duchowe siły powierzonych sobie ludzi pisał dla nich hymny – w prostej formie i słowach zawarł głębokie treści, które ustrzegły chrześcijan przed herezją ariańską. Wkrótce utwory te zostały przyjęte także w innych Kościołach. Ludzie śpiewali je z wielkim entuzjazmem, dlatego arianie zaczęli określać je jako pieśni magiczne, właściwe czarnoksiężnikom – incantationes, skoro z ich pomocą udało się św. Ambrożemu odwrócić głowy wiernych od szerzącej się herezji.
Różnice nie tylko w nazwach
Inną formą właściwą dla chorału ambrozjańskiego są melodiæ cum infantibus. Przez melodiæ rozumiemy długie wokalizy – iubilusy, ozdabiające śpiew alleluia. Znajdujemy je w każdym repertuarze chorałowym. Ciekawe jest to, że są tutaj wykonywane przy współudziale dzieci – cum infantibus, dosłownie z noworodkami – takimi dziećmi, które jeszcze nie mówią, choć mogą już śpiewać. Alleluia śpiewane jest trzykrotnie. Po raz pierwszy śpiewane przez mężczyzn, później podejmowane przez dzieci (jako tzw. melodia pierwsza), a następnie powtarzane przez nie po raz trzeci w bardziej rozbudowanej formie (jako melodia druga). W okresie Wielkiego Postu i w ostatnim tygodniu Adwentu śpiew alleluia jest zastępowany przez cantus (odpowiednik gregoriańskiego tractus); ciekawostką jest to, że alleluia, jako dodawane do każdej antyfony, śpiewa się jeszcze w pierwszą niedzielę Wielkiego Postu jako „pożegnanie alleluia”.
W odróżnieniu od chorału gregoriańskiego nie znajdujemy tutaj także jasnej klasyfikacji wszystkich kompozycji, która byłaby podporządkowana ośmiu tonom kościelnym, jeśli jednak jest to możliwe, to możemy przyporządkować je w większości do I, II oraz VII i VIII tonu.
Wydaje się również, że Mediolan, w czasach kiedy kształtował się repertuar podstawowy, był bardzo otwarty na różne wpływy z zewnątrz. Także chorał ambrozjański pożyczał i przyjmował jako swoje różne melodie o wschodnim pochodzeniu. Przechowuje też do naszych czasów wiele starożytnych melodii psalmowych – tzw. psalmodii in directum (bez poprzedzającej Psalm antyfony). Dzięki tej różnorodności wpływów określany jest jako ciekawszy i bardziej barwny od tradycji gregoriańskiej.
Kolejną różnicą może być to, że trudno byłoby wyznaczyć granice podziału na formy bardziej lub mniej zdobne. Najłatwiej będzie więc przedstawić je w porządku ich liturgicznego zastosowania.
- Ingressa (gregoriański Introit) – śpiew na wejście.
- Psallemus (gregoriański Graduał).
- Tecum principium.
- Post Epistolam (Alleluia) – po czytaniu z Nowego Testamentu.
- Alleluia okresu Narodzenia Pańskiego.
- Post Evangelium – po odczytaniu fragmentu z Ewangelii
- Ecce annuncio vobis (okres Narodzenia Pańskiego).
- Lauda anima mea Dominum.
- Offerenda (gregoriańskie Offertorium) –na procesję z darami.
- Hæc dicit Dominus. Śpiew na 5 niedzielę Wielkiego Postu. Ogłasza nadchodzące święta Zmartwychwstania Pańskiego a także zapowiada Niedzielę Palmową.
- Confractorium – podczas łamanie chleba przed komunią.
- Transitorium –towarzyszy komunii.
- Resurgens Jesus (Confractorium okresu wielkanocnego)
- Diligamus nos i Venite populi (Transitoria okresu wielkanocnego).
- Transitorio – Te laudamus. Forma bardzo charakterystyczna dla chorału ambrozjańskiego – połączenie stylu sylabicznego z bogatymi ozdobnikami (melizmatami) na ostatniej sylabie.
Możemy zaobserwować użycie podobnych do wykorzystywanych w muzyce wschodniej środków muzycznych – drobnych odległości pomiędzy kolejnymi dźwiękami oraz licznych powtórzeń. Metoda prowadzenia melodii przez szereg drobnych interwałów zostaje określona przez Aribo Scholastyka jako śpiew spissim, czyli śpiew zagęszczony, w odróżnieniu do skaczącego – saltatim – śpiewu gregoriańskiego. Drugi środek zostaje wprowadzony przez powtarzanie ulubionych elementów nutowych jak np. climacus czy pes subbipunctus (zobacz wcześniejszy artykuł „Pisany palcami”), a także całych fragmentów melodii, które Franchino Gaffori określa po prostu jako „ciągłe i nieprzerwane przejścia”.
Pomimo tej różnorodności, możemy dostrzec w chorale ambrozjańskim pewien „porządek w nieuporządkowaniu”, co pozwala Gwidonowi z Arezzo określać go jako „najsłodszy rodzaj śpiewu”.
O autorze tekstu
Karol Cetwiński OSB – urodził się w Grodzisku Maz. w 1991 r. Do opactwa benedyktynów w Tyńcu wstąpił 4 stycznia 2012 r. Studiuje teologię w Kolegium Filozoficzno-Teologicznym oo. Dominikanów. Zainteresowania chorałowe pogłębia przez Podyplomowe Studia z Monodii Liturgicznej na UPJPII w Krakowie (od 2017) oraz podczas kursów metody Solesmes w Łodzi (od 2015) i semiologii w Valle de los Caídos w HIszpanii (2016, 2017). Od 2021 roku studiuje muzykę w Rzymie.
Redakcja portalu mediolanski.pl składa podziękowania Opactwu Benedyktyńskiemu w Tyńcu za życzliwe udostępnienie artykułu, który pierwotnie ukazał się na stronie Opactwa.
